RAKÓW – kościół p.w. Świętej Trójcy z 1645 r.
Biskup Jakub Zadzik ufundował kościół parafialny po likwidacji najwybitniejszego ośrodka arianizmu w Rakowie.
Budynek kościoła powstał na miejscu zboru ariańskiego. Widoczna jest wczesnobarokowa skromna fasada oraz bardzo krótkie (nie tak jak w gotyku) prezbiterium. Kościół typu bazylikowego zaliczany jest do wczesnobarokowych, wyposażenie barokowe.
Poniżej kartusze herbowe na frontowej ścianie kościoła i tabliczka z datą 1645.
Późnorenesansowy portal, nad nim tablica erekcyjna z łacińskim napisem kończącym się zdaniem: Módl się za dobrego Pasterza twego i ciesz się Rakowie, że w tem miejscu na którym bezbożnie wyznawałeś Syna i Ducha Świętego jako niższych od Ojca, w niem obecnie masz czcić już równość Trójcy Świętej.
W ołtarzu głównym z 1729 r. obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII w. uważany za cudowny.
Przy ołtarzu rzeźby św. św. Piotra i Pawła, w zwieńczeniu ołtarza Trójca Święta – wykonane przez Antoniego Frąckiewicza.
Wnętrze świątyni z wyraźnie widocznymi pilastrami i sklepieniem kolebkowym typu lubelskiego. Gurty pozorne zaznaczone dekoracją.
Widok na organy, pod nimi malowane na blasze portrety: Chrystusa i czterech biskupów (wśród nich Jakub Zadzik). Doskonale widoczny jest łuk pozornego gurtu.
Reformacja i kontrreformacja – te dwa zwalczające się nurty religijne wywarły znaczy wpływ na architekturę sakralną.
W okresie reformacji na terenie Polski działało kilka kościołów (zborów) wywodzących się z religii katolickiej. W miastach szerzyła się nauka Lutra,
a szlachta opowiadała się bardziej za Kelwinem. To inaczej niż na zachodzie, gdzie kalwinizm był religią mieszczańską.
Na interesującym nas terenie najbardziej popularny był kalwinizm. Pierwszy zbór kalwiński powstał w Pińczowie w 1550 r. działała przy nim szkoła
i drukarnia.
Jak pisze prof. W. Krassowski w poł. XVI wieku przeszło 100 kościołów w Małopolsce zostało przejętych i przekształconych na zbory. Zapewne wiązało się to z niszczeniem wyposażenia i ozdób w świątyniach.
Z bardziej znaczących byli jeszcze bracia czescy wywodzący się z husytyzmu, a później duże znaczenie mieli bracia polscy – arianie. Te protestanckie ruchy nie były zgodne, różniły się podejściem do spraw teologicznych i socjalnych, ale w 1570 r. zawarły tzw. ugodę sandomierską. W ugodzie tej wzajemnie się uznawały i zobowiązywały się wspólnie bronić swobody wyznania, ale do tego porozumienia nie dopuszczono arian, których wcześniej kalwini chcieli wygnać z Polski – zgłosili taki projekt na sejmie w 1566 r.
Arianie swą nazwę wzięli od Ariusza z Aleksandrii którego potępił sobór w 325 r. Nie uznawali oni boskości Chrystusa, którego uważali za człowieka doskonałego, nie uznawali Trójcy Świętej dlatego byli nazywani antytrynitarzami. W sprawach społecznych także mieli radykalne poglądy, choć nie chcieli wprowadzać ich siłą, a tylko wiarą i słowem bożym. Wyrzekali się używania broni i przyjmowania urzędów. Były to znaczne różnice w stosunku do kalwinistów, a kiedy jeszcze z polecenia Kalwina spalono w Genewie głoszącego takie poglądy lekarza, musiało dojść do rozłamu. W Polsce w roku 1562 doszło do podziału kalwinistów na dwa zbory: Zbór Większy i Zbór Mniejszy, ten mniejszy był zborem ariańskim.
Raków był głównym ośrodkiem arian czyli braci polskich. Działała tu drukarnia i szkoła średnia o wysokim poziomie nauczania – Akademia Rakowska, istniał budynek zboru.
Do tych protestanckich zborów przyłączyła się znaczna ilość szlachty niezadowolona z powodu bogacenia się i pozycji kościoła katolickiego, duchowieństwa, i płacenia na nich podatków.
Sytuacja jaka w Europie powstała po wystąpieniu Lutra i Kalwina, wywołała reakcję kościoła rzymsko-katolickiego. Sobór trydencki uporządkował sytuację w kościele, a jego uchwały utrzymały się aż do II soboru watykańskiego. Dużą rolę na soborze trydenckim odegrali jezuici, oni kierowali działalnością przeciw reformacji. W Polsce największym wrogiem nowych ideologii był biskup Jakub Zadzik herbu Korab, pełnił on jednocześnie funkcje kanclerza wielkiego Korony.