ROMAŃSKIE ŚLADY
Romański styl – to określenie używane jest od XIX w., cechuje go surowość i monumentalizm.
Podstawową cechą budowli romańskich jest stosowanie kilku prostych brył geometrycznych: graniastosłupa, półwalca, walca, stożka itp. Z takich brył składany był cały obiekt. Piękno tych prostych zwartych kształtów przenosi się na ich wnętrza, które rozplanowane są jasno i rytmicznie.
Stosowano stropy: płaskie, kolebkowe, krzyżowe i kopuły. Elewacje miały dekoracje w górnej części pod okapem w postaci fryzu i pionowe lizeny mało wystające z muru, różniące się od pilastrów brakiem bazy i kapiteli. Wszystkie otwory okienne, drzwiowe, strzelnice były bardzo starannie obrobione. Kościoły były zwykle orientowane, to znaczy, że prezbiterium znajdowało się od strony wschodniej.
W zachodniej najbardziej reprezentacyjnej elewacji lokowany był portal, czasem jedna wieża, albo dwie wieże w przypadku większych obiektów.
Podstawowym materiałem budowlanym był kamień, początkowo łamany potem w postaci starannie obrobionych ciosów. Obróbkę wykonywano za pomocą zębatego toporka zwanego zębakiem. Grube ściany obiektów były obustronnie licowane ciosami, a wnętrze wypełniano kamieniami i zaprawą. konstrukcja dachu była drewniana z małymi spadkami ok. 30 stopni. Na pokrycie stosowano trzcinę, gonty, dachówkę i blachę ołowianą. Wraz z rozwojem techniki zaczęto stosować sklepienia kolebkowe i krzyżowe dla coraz większych rozpiętości. Zaczęto także stosować w budowlach cegłę.
Najstarsze obiekty – w Wiślicy, na Świętym Krzyżu, a właściwie ich fundamenty lub ślady budowli są opisane przez archeologów. Nadbudowane i przebudowywane czasem wielokrotnie nie są już widoczne jako budowle romańskie. W swej pierwotnej postaci zachowały się ślady fundamentów, czasem pojedyncze detale: okna, kolumny, czasem portal. Przejdźmy zatem do pierwszych romańskich budowli, które w postaci mniej lub bardziej zmienionej dotrwały do dziś i są możliwe do obejrzenia.
Poniższa lista obejmuje kościoły wybudowane i konsekrowane w okresie panowania stylu romańskiego w Polsce. Budowle te, w większości przebudowywane, straciły swój romański charakter. Oczywiście nie ma sztywnej granicy pomiędzy stylami w architekturze i sztuce. Style zazębiają i przenikają się, dlatego podziału na style widocznego u góry w menu proszę nie traktować sztywno. Jest tylko pewien przedział czasowy w którym dany styl był dominujący.
- Święty Krzyż – pobenedyktyński z. kl. 1102 – 1138 r. (ob. O. Oblatów NMP). Kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św. i Świętej Trójcy (z fragmentami romańskimi)
- Zagość – kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela z ok. 1166 r., przebudowany ok. 1353 roku i na początku XX w.
- Kielce – katedra p.w. Wniebowzięcia NMP wzniesiona w 1171 r. rozbudowana w XVI – XIX wieku. Całkowicie zmieniony obiekt.
- Kije – kościół p.w. Św. Św. Piotra i Pawła z II poł. XII w., rozbudowany, całkowicie zmieniony, ślad romański okienko i mur opus spicatum w narożniku płn-zach.
- Wąchock – z. kl. Cystersów. Kościół p.w.NMP i Św. Floriana z I poł. XIII w. Klasztor – z I poł. XIII w. przyziemia skrzydeł: wsch. i płd. (kapitularz, karcer, fraternia i refektarz) przebud. i rozbud. w XVI i XVII wieku.
- Daleszyce – kościół p.w. Św. Michała Archanioła z 1221 r., przebudowany, całkowicie zmieniony.
- Opatów – kościół p.w. Św. Marcina z II poł. XII w.
- Jędrzejów – z. kl. Cystersów. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha z pocz. XIII w., przebud. Klasztor z II poł. XV w.,
rozbudowany, całkowicie zmieniony. - Koprzywnica – pocysterski z. kl. Kościół p.w. św. Floriana z lat 1207-18, przebud. Klasztor (zachowane skrzydło wschodnie) z I po. XIII w., przebud.
- Skalbmierz – kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela sprzed 1217 r., rozbudowany, zmieniony, pozostałości romańskie to zamurowane okna widoczne wewnątrz i otwór strzelniczy w wieży.
- Mokrsko Dolne – kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z ok. poł. XIII wieku. Znaki na ciosach, gzyms.
- Samborzec – kościół p.w. Świętej Trójcy z ok. poł. XIII w., przebudowany, całkowicie zmieniony.
- Sulisławice – kościół p.w. Narodzenia NMP z ok. poł. XIII w. W starym kościele romański portal (plecionka na belce), znaki na ciosach.
- Tarczek – kościół p.w. Św. Idziego opata z pocz. XIII w.
- Goźlice – kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z I p. XIII w. przebudowany, ślady w postaci okna i znaków na murze.
- Imielno – kościół p.w. Św. Mikołaja z I poł. XIII wieku. Romańskie okno, kolumna wewnątrz znaki na ciosach.
- Zawichost – pofranciszkański z. kl. Kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela z lat 1245-57, odbudowany. Pozostałości klasztoru (skrzydło wsch.) przed 1257 r., odbudowany.
- Sandomierz dominikański z. kl. Kościół p.w. Św. Jakuba z I poł. XIII w. Z XIII wiecznego klasztoru skrzydło wsch., przebudowane w
XVII, XVIII i pocz. XX wieku. - Mieronice – kościół p.w. Św. Jakuba Starszego z II poł. XIII w., rozbudowany w XV wieku. Romańskie prezbiterium.
- Grzegorzowice – kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela z 1347 r. (rotunda nawiązująca do stylu romańskiego), rozbudowany.
W zasadzie nie ma ani jednego obiektu, który by pozostał w czystym romańskim stylu, ale w kilku styl romański jest wyraźnie widoczny. Pogrubioną czcionką oznaczyłem obiekty z widocznymi cechami budynków romańskich.
Rozróżnić można podstawowe typy konstrukcji kościołów:
rotunda – kościół jednoprzestrzenny o rzucie okrągłym z jedną absydą (czasem było więcej absyd, ale nie w naszym regionie)
bazylika – kościół wielonawowy o nawie środkowej wyższej i szerszej od bocznych. Okna oświetlające nawę główną były ponad dachami naw bocznych. Ten typ kościoła był bardzo popularny przez wiele stuleci.
Bazylika to także tytuł honorowy kościoła np. kielecka katedra jest bazyliką mniejszą i oczywiście typową trzynawową bazyliką ze względu na konstrukcję budowli.
Kościół halowy – jedna lub więcej naw jednakowej wysokości. Specyficzną odmianą kościoła halowego jest kościół dwunawowy np kolegiata w Wiślicy. W kościele dwunawowym więźba dachowa opiera się tylko na ścianach zewnętrznych, a w typowym kościele halowym także na środkowych filarach. Filary kościoła dwunawowego i jego specyficznej odmiany kościoła jedno-filarowego, filary dźwigają tylko strop.
Trzeba jeszcze napisać o kościołach kanonickich zwanych od XIV w. kolegiatami. Kanonicy to grupa księży, którzy zobowiązywali się żyć w grupie zgodnie z regulaminem grupy. Na naszym terenie kolegiaty powstały w Kielcach, Opatowie, Sandomierzu, Wiślicy i Zagości – to były świątynie obsługiwane przez grupy kanoników, czasem zwane klasztorami grup kanonickich. W tych kościołach (oprócz katedr) nabożeństwa odbywały się w sposób szczególnie uroczysty.
ORIENTACYJNE POŁOŻENIE WZMIANKOWANYCH ZABYTKÓW ROMAŃSKICH
Na początek chciałbym zaprezentować kościół pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela w Zagości. Dwa razy przebudowany zatracił swój romański charakter. Należy do najstarszych murowanych kościołów. Choć obecnie jest to kościół w stylu gotyckim jednak z uwagi na historię warto zwrócić uwagę na jego wyraźnie romańskie elementy.
Następne obiekty można będzie oglądać w dowolnej kolejności rozwijając w menu ROMAŃSKIE ŚLADY.