OPATÓW – kolegiata p.w. Świętego Marcina
Należy do najlepiej zachowanych dużych budowli romańskich w Polsce. Jest to trójnawowa kolegiata zbudowana wg. benedyktyńskiej reformy, (kościół typu bazylikowego) z transeptem, dwie absydy, prezbiterium zamknięte prosto.
W fasadzie zachodniej dwie wieże. Wyraźnie widoczna modułowa budowa, charakterystyczna dla stylu romańskiego.
Po spaleniu przez Tatarów w 1502 roku, bazylika została przebudowana. Podwyższono mury i wymurowano nowe szczyty, zamiast stropów drewnianych wykonano sklepienia. Niestety później wieża płn. zawaliła się, odbudowana różni się trochę od południowej. Wówczas dodano przybudówki do naw bocznych i poszerzono okna. Na rys. prawdopodobny wygląd kolegiaty przed przebudową w XIV w.
Kolegiata w Opatowie – od płd.-wsch. Kościół typu bazylikowego, nawa środkowa wyższa od bocznych, oświetlona oknami znajdującymi się nad zadaszeniem naw bocznych.
Widok od płd.-zach.
Elementy tynkowane (białe) to rozbudowa i nadbudowa z XVI w.
Absyda przy transepcie. Na południowej ścianie prezbiterium widoczna lizena przecięta przez powiększone w XVI w. okno.
Elewacja zachodnia, wieża płn. odbudowana po zawaleniu nie zachowuje podziałów i rytmu biforiów drugiej wieży. Pierwotnie zapewne były jednakowe, jak w innych tego typu kościołach (np.w Tumie pod Łęczycą).
Na elewacji widać gotycką nadbudowę znacznie mniej stromego szczytu.
Niegdyś główny, trójłukowy portal,
w środkowe wejście wmurowany został portal gotycki, a boczne, niższe wejścia zamurowano.
W połowie wysokości okna fryz widoczny na foto. niżej.
Detale fryzu, widoczne są również prostokątne wnęki na rusztowanie potrzebne przy wznoszeniu muru, oraz obróbka ciosów.
Z lewej fryz arkadowy, typowo romański motyw,
nad nim późniejsza nadbudowa muru.
Z prawej gzyms.
W budowlach romańskich spotkamy dużą rozmaitość gzymsów.
Charakterystyczne dla budowli romańskich były okna zwieńczone półkoliście, ościeża rozchylone na zewnątrz i do wewnątrz. Często łączone po dwa – biforia, lub trzy – triforia. powyżej biforia z wieży opatowskiej kolegiaty. Tylko jedna kolumienka ma głowicę ozdobioną jak na rysunku. pozostałe mają głowice kostkowe, jak na zdjęciu wyżej.
Starannie wykonane, różnego rodzaju, otwory strzelnicze w wieży kolegiaty
Ślady na murach.
Najczęściej na południowej ścianie prezbiterium. Różnie jest tłumaczone ich powstanie, najmniej prawdopodobne, choć najczęstsze, że są to ślady po ostrzeniu broni, uświęcaniu jej. Taki podłużny ślad mógł powstać raczej po tępieniu, a nie ostrzeniu broni.
Okrągłe „wgniecenia” i inne ślady mogły powstać przy rozpalaniu ognia tzw. świdrem ogniowym, lub tarciu drewna o ciosy, w okresie Wielkanocnym kiedy święci się ogień.
Takie ślady występują całej Europie, także na budowlach ceglanych.
Innymi znakami są tzw. gmerki – „podpisy” wykonawców, np. widoczne na murach kościoła
w Mokrsku i Wąchocku.
