ŚWIĘTY KRZYŻ – zespół klasztorny
Zespól klasztorny znajduje się na Świętym Krzyżu (dawniej Łyścu 695 m n.p.m.) od wczesnego średniowiecza, składa się z kościoła i przylegających od północy zabudowań klasztornych. Legenda mówi, że pierwszych zakonników sprowadziła z Czech Dąbrówka – żona Mieszka I, natomiast pierwsza wzmianka źródłowa podaje, że fundatorem opactwa był Bolesław Krzywousty w 1103 r.
Klasztor benedyktynów stał się ważnym ośrodkiem kultu po podarowaniu mu relikwii – cząstki Drzewa Krzyża Świętego. To było najważniejsze w Polsce sanktuarium (odwiedzane przez królów) do czasu potopu szwedzkiego, kiedy to znaczenie zyskała Częstochowa. Benedyktyni stworzyli tu znaczący ośrodek życia gospodarczego i kultury z dużą biblioteką (ponad 6000 książek i rękopisów w 1819 r.),liczne dzieła sztuki i apteka.
Od relikwii Drzewa Krzyża Świętego nazwę przyjęły góry i region.
KOŚCIÓŁ z lat 1781 – 1789
W związku z licznymi przebudowami i rozbudowami na Świętym Krzyżu możemy spotkać różne style architektury. Np. gotyckie krużganki czy klasycystyczne wnętrze kościoła.
Omawiając i pokazując świętokrzyski klasztor będę się przenosił pomiędzy stylami. Tak np. gotyckie krużganki znajdziemy w zakładce GOTYK – INNE ZABYTKI GOTYCKIE
Niżej brama wschodnia z ciosów jak elewacje. Wybudowana w XVII w. w stylu późnego baroku. Tą bramą wejdziemy idąc Drogą Królewską od Nowej Słupi.
Na rysunku wyżej elewacja frontowa zachodnia z wejściem do kościoła, a w budynku obok wejście do kruchty (tędy wchodzimy zwiedzać obiekt).
Fasada zachodnia z ciosów, dwukondygnacyjna, o pięciu osiach, zwieńczona łukowym tympanonem, nad nim wieża.
Prawdopodobnie fasady kościoła były wykonane na podstawie rysunku kościołów włoskich, który przysłał opat Niegolewski.
Po prawej fasada wschodnia, skromniejsza od zachodniej, także dwukondygnacyjna, ale tylko trzyosiowa.
Kościół jest trzecim w tym miejscu wzniesiony po pożarze opactwa w 1777 r. Pierwszy romański prawdopodobnie bez wieży, drugi miał dwie wieże. Trzeci wykonany (1781 – 1789) w stylu późnego baroku miał wieżę zaprojektowaną przez ks. Józefa Karsznickiego (projektanta m.in. kościoła w Szewnej). Wieża ta została wysadzona w czasie I w. św. odbudowana w ostatnich latach.
Dzisiaj widoki z wieży choć piękne nie mogą się równać z opisanymi przez podróżnych z XIX wieku. J. U. Niemcewicz, Klementyna Hoffmanowa (pisarka), Maksymilian Sobieszczański (pisarz, pracownik biblioteki), Jadwiga Łuszczewska (autorka „Panienki z okienka”) – dla nich widok ze Świętego Krzyża Tatr, Opatowa, Rakowa czy Krakowa był czyś naturalnym przy dobrej pogodzie. W naszych czasach Tatry także można zobaczyć, czasem się zdarzy taka możliwość raz, albo dwa razy w roku przy bardzo czystym powietrzu po przejściu zimnego frontu. Na fot. z wieżą TV po dużym powiększeniu nad lasem z lewej widać jasną kreskę osiedla bloków i komin elektrociepłowni w Kielcach (około 30 km).
KAPLICA RELIKWII DRZEWA KRZYŻA ŚWIĘTEGO – KAPLICA OLEŚNICKICH
Wybudowana przez Mikołaja Oleśnickiego na miejscu gotyckiego kapitularza (dwa pierwotne okna w ścianie wschodniej) w latach 1611 – 1620. Pierwotnie kaplica była kaplicą grobową rodu Oleśnickich, dopiero w 1723 roku umieszczono tu najważniejsze relikwie.
Nowe tabernakulum z Relikwiami Krzyża Świętego za szybą pancerną. Relikwiarz – w podwójnym krzyżu znajdują się cząstki Świętego Krzyża. Tradycja mówi o węgierskim pochodzeniu Relikwii.
Z prawej nagrobek Oleśnickich fundatorów i budowniczych kaplicy.
Kaplica przykryta jest kopułą promieniście żebrowaną z renesansową latarnią. Malowidła w kopule odsłonięte w 1956 r przedstawiają Chrystusa, Najświętszą Maryję Pannę, Św. Jana Chrzciciela i kolejno dwunastu apostołów oraz św. Scholastykę. Poniżej kopuły pozostały malowidła M. Rejchana na pendentywach czyli żaglach postacie: król Salomon, prorok Izajasz, prorok Ezechiel i Św. Jan Ewangelista. W podłuczach i na ścianach kaplicy sceny związane z historią Krzyża Świętego.
Powyżej na ścianie wschodniej wczesnobarokowy ołtarz z marmuru kieleckiego, dębnickiego i alabastru. Od 1723 roku w kaplicy przechowywane są Relikwie Drzewa Krzyża Świętego, obecnie w nowym tabernakulum (foto. wyżej) proj. arch. Janusza Cedro. Na fot. wyżej na ołtarzu stoi stare tabernakulum. Po bokach ołtarza rokokowe relikwiarze i ołtarzyki św. Barbary i św. Jana Nepomucena.
Z gotyckich krużganków do kaplicy Oleśnickich są dwa symetrycznie umieszczone szerokie wejścia zabezpieczone kratami. Te siedemnastowieczne kraty to wybitne dzieło sztuki kowalskiej.
Z krużganków możemy wejść do zakrystii lub bezpośrednio do kościoła o pięknym klasycystycznym wnętrzu.
Sanktuarium na Świętym Krzyżu odwiedzali królowie Polski, Władysław Jagiełło był kilka razy Jan Olbracht, Zygmunt I, Zygmunt III, Władysław IV, Jan Kazimierz i wielu sławnych ludzi z różnych rodów. Był także pielgrzym Stanisław Gatowsky co potwierdził w 1632 r. własnoręcznym podpisem na jednym portalu kaplicy.
Jednym z wybitnych Polaków, którzy przybyli na Święty Krzyż był C.K. Norwid, a ta tablica to przypomina.
ZAKRYSTIA
Pomieszczenie służy do przechowywania sprzętów, szat i ksiąg liturgicznych. Przechowywano tu także Relikwie Krzyża Świętego. W 1704 r. Szwedzi poszukując skarbów zrujnowali pomieszczenie.
Zakrystia nakryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z cienkimi żebrami, pokryte jest polichromią. Meble pochodzą z końca XVIII wieku, zostały ostatnio odrestaurowane.
Na wschodniej wychodni skalnej ustawiony jest drewniany krzyż na pamiątkę przybycia oblatów do opactwa. Jak wieka była jodła z której został wykonany pokazuje zdjęcie obok ze zbiorów Henryka Trepki regionalisty z Nowej Słupi.